Style charakteru

Charakter to jedna z kluczowych cech, które definiują naszą osobowość. Jest wynikiem naszych doświadczeń, temperamentu, wychowania i genetyki. Z kolei styl charakteru to pewna kategoria psychologiczna, która określa, jakie są nasze preferencje, potrzeby, emocje i sposób na radzenie sobie z trudnościami. Poszczególne style wpływają na to, jak jednostki postrzegają siebie i świat, jakie wybierają cele i jak dążą do ich osiągnięcia. W jaki sposób charakter się kształtuje? Jakie są style charakteru i jakie mają one znaczenie w naszym życiu? Na te i wiele innych pytań odpowiada książka „Style charakteru” Stephana M. Johnsona, która była inspiracją dla tego artykułu.  

Różni autorzy prezentują spojrzenie na ludzką osobowość w kategoriach konkretnych jej typów, do których możemy się przyporządkować lub wykazywać nasilenie określonych cech z całej wcześniej sklasyfikowanej listy. Stephen Johnson wymienia trzy stopnie nasilenia określonego typu – kolejno od najwyższego do najniższego są to – zaburzenie osobowości, nerwica charakteru i styl charakteru.   

Stephen M. Johnson w swojej typologii zaproponował tak zwane podejście charakterologiczno-rozwojowe. Według autora każda struktura charakteru powstaje na podstawie określonego podstawowego problemu egzystencjalnego, który jednostka stara się rozwiązywać przez całe swoje życie. Wszelkie zaburzenia osobowościowe wynikają ze szczególnych wzorców radzenia sobie człowieka z frustracją podstawowych instynktownych potrzeb. W swojej książce opisuje siedem stylów charakterów, które różnią się między sobą takimi cechami jak: sposób myślenia, podejście do problemów, preferowane zachowania społeczne oraz emocjonalne reakcje na sytuacje życiowe. Warto bliżej przyjrzeć się tym stylom, ponieważ poznanie swojego stylu i stylów innych osób może pomóc nam lepiej zrozumieć nasze relacje z innymi ludźmi i radzić sobie w życiu. 

Problem schizoidalny  

Już niemowlę jest w stanie zorientować się czy jego opiekunowie w kontaktach z nim są zimni, obojętni, pozbawieni wyczucia, czy wrodzy. Reaguje ono wówczas na tyle na ile mała istota jest w stanie reagować tj. oddala się od źródła nieprzyjemnych doznań, wyłącza się.   

To w jakim stopniu te mechanizmy były stosowane w dzieciństwie ma tendencję do ujawniania się przez całe życie. Jednostki takie będą wyjątkowo wrażliwe na szorstkość w swoim otoczeniu, będą one skłonne do izolowania i wycofywania się. Mają one również tendencję do przykrego i szorstkiego traktowania samych siebie.  

Wysoki poziom funkcjonowania osoby o rysie schizoidalnym (a więc styl charakteru) objawia się większym zaangażowaniem i umiejętnościami społecznymi, oraz tendencjami do spirytualizacji i intelektualizacji życia.  

Najbardziej dramatyczny kształt osobowości schizoidalnej pojawia się u osób doświadczających jakiejś formy przemocy fizycznej, nadużycia seksualnego, czy sadystycznych tortur, które prowadzić mogą do rozszczepienia osobowości (oddzielenia od własnych doświadczeń i uczuć, w celu ochrony przed konfrontacja z ogromnym skrywanym strachem).  

Najczęściej doświadczanymi objawami są: chroniczny lęk i przerażenie, zachowania unikowe, niezdolność do rozpoznawania własnych uczuć, a także do tworzenia trwałych społecznych i intymnych kontaktów.  

Problem oralny  

Jako elementarnie doświadczaną trudność osobowości oralnej autor podaje brak zaspokojenia emocjonalnym, opiekuńczym wsparciem, jakie jest niezbędne dla każdej ludzkiej istoty. Dane historyczne pacjentów, ich język ciała, to co komunikują zdają się potwierdzać to odczucie. Potrzeby takich osób są zasadniczo wyparte bądź wyrażane w minimalnym stopniu i postrzegane jako obce, bądź złe. Często musi dojść do gruntownego ich sfrustrowania, aby jednostka mogła je uznać za ważne i podążać w kierunku ich realizacji. Osoby “oralne” mogą i często biorą na siebie ogromne zobowiązania, które realnie przekraczają ich możliwości i po pewnym czasie skłonne są z tego powodu do popadania w kryzys. W tym okresie dochodzi właśnie często do uprawomocnienia własnych potrzeb i wyrażenia ich – jednak często w sposób mało akceptowalny, co w dalszej kolejności prowadzi do poczucia winy i powrotu do starego schematu chowania własnych potrzeb głęboko w sobie oraz realizowania potrzeb innych (ponowne zaangażowanie). 

Charakter oralny zasadniczo jest pozbawiony kontaktu ze swoją agresją i wrogością, a gdy taki kontakt się pojawia, bardzo trudno jest mu zebrać siły, aby wykorzystać ją we właściwy, akceptowalny sposób. Jego natura jest z gruntu pasywna, co pogłębia się momentach odczuwania lęku. Osoby mająca relację z osobowością oralną prędzej czy później będą miały poczucie, że nic nigdy dla niej nie jest wystarczające.  

Problem symbiotyczny  

Za źródło powyższego czy to zaburzenia, czy nerwicy, bądź stylu charakteru, uznaje się blokowanie przez rodziców zdolności do podejmowania ryzyka, samopodmiotowości, zdolność samokontroli poprzez reakcje lękowe, przez wycofywanie, groźby i karanie tych zachowań, które służą tworzeniu dystansu czy zdefiniowaniu różnic, demonstrowaniu agresji wypracowaniu własnej tożsamości. Nadmierne skupienie występuje natomiast na swoistym złączeniu się z rodzicem, identyfikacji z nim i tworzenia zależności od rodziców. Takie tło może tworzyć warunki do błędnego identyfikowania własnego Ja z innymi ludźmi lub wręcz przez nich zdeterminowanego. Osoby z osobowością symbiotyczną często mają trudność z identyfikacją własnej tożsamości, czy też zachowań, które mogliby uznawać za własne. Tożsamość jest odnajdywana w związkach z innymi podczas których dochodzi do swoistego zlewania się z tymi osobami w swym doświadczeniu. Powstaje brak jasno zdefiniowanych granic. Miejscami w momentach kryzysu może pojawiać się lęk przed utratą autonomii i całkowitym rozpłynięciem się osobowości, co prowadzi do utrzymywania sztywnego dystansu, a następnie strach przed odrzuceniem i izolacją.  

Na poziomie emocjonalnym mogą pojawiać się odczucia paniki i wściekłości z powodu porzucenia albo rozpływania się własnej osobowości. Często pojawia się również poczucie winy spowodowane nadmiernym poczuciem odpowiedzialności za innych.  

Zatarcie granic prowadzi zazwyczaj do niejasności w kwestiach odpowiedzialności Najczęściej występujące przekonania w tej strukturze to: “Jestem niczym bez ciebie.”, “Całkowicie się w tobie rozpływam.”, “Nie mogę być szczęśliwy jeśli ty nie jesteś szczęśliwy.”, “Nie toleruje różnic między nami.” 

Problem narcystyczny  

W tej strukturze charakteru podstawowym problemem staje się poczucie wartości. Jego źródłem są doświadczenia z wczesnego dzieciństwa bycia używanym przez rodziców do odzwierciedlania, zwiększania własnej wartości, spełniania ambicji i ideałów. Rzeczywista wartość dziecka, jego uzdolnienia, czy cechy nie znajdują wsparcia. Rodzice chcą, aby dziecko było czymś więcej niż jest w rzeczywistości – idealizują je; bądź aby było czymś mniejszym – upokarzają je; bądź i jedno i drugie. To fałszywie wytworzone poczucie tożsamości jest jedynym źródłem poczucia własnej wartości i jest zabezpieczane wyjątkową wrażliwością na najmniejsze nawet sygnały nieakceptacji lub porażki. Osobowość narcystyczna odgrywa role, aby otrzymywać pochwały, wyolbrzymia i adoruje samą siebie, manipuluje, uprzedmiotawia innych.  

W narcystycznej nerwicy charakteru osobowość wciąż tworzy konflikty w kwestii poczucia własnej wartości – jest ono bardzo kruche, oparte na perfekcjonizmie i uzależnione od osiągnięć. Często pojawiającymi się przekonaniami są: “Muszę być doskonały.”, “Dlaczego nie mogę zaakceptować samego siebie?”, “Dlaczego nie potrafię się cieszyć różnymi rzeczami?”, “Dlaczego zawsze muszę być na pierwszym miejscu?”, “Nie powinienem popełniać błędów inaczej będę bezwartościowy”.  

Bliskie osoby przebywające z jednostkami przejawiającymi ten problem mają poczucie, że coś ważnego, autentycznego umyka im w relacji. Narcyzm jest zauważany często poprzez wrażenie sztuczności uczuć, niezdolność do okazywania uczuć innym i łatwość w reagowaniu urażoną dumą.  

Problem masochistyczny  

Zjawisko masochizmu łączy się z poczuciem kontroli. Jego źródło pojawia się w zorientowanych na dominację i kontrolę rodzicach, którzy naruszają i przekraczają granice osobowości dziecka. Takie doświadczenia dotyczą m.in. przyjmowania i wydalania przez dziecko pożywienia, czego skutkiem staje się samodzielne blokowanie przez dziecko wrogich, agresywnych odwetowych impulsów. Dla uzyskania niezbędnego wsparcia dziecko kształtuje w sobie konformistyczną i służebną postawę. Pojawia się samotorturowanie się, samodeprecjacja i samoniszczące zachowania, chroniczna depresja, pasywno–agresywne zachowania. Najczęściej pojawiające się przekonania: “Poddaję się.”, “Będę dobry.”, “Nigdy nie uznam swojej przegranej.”, “Ukarzę cię poprzez wycofywanie się.”, “Niezaspokojenie zrani cię bardziej niż mnie.” (osoby z masochistycznym rysem osobowości stają się bardziej odporne na frustrację potrzeb).  

Jednostka doświadcza siebie jako zobligowaną do służenia innym. Często postrzega swoją zdolność do wytrzymywania różnych trudności, frustracji jako cechę godną podziwu. Szuka kontaktu z innymi poprzez usługiwanie i wyrażanie swoich skarg, wywoływanie poczucia winy.  

Problem edypalny-histrioniczny  

Osoby histrioniczne często postrzegają siebie w kategoriach dziecięcych. Kobiety kierunkują się na dużo starszych mężczyzn, którzy mieliby nimi się zaopiekować, a sama relacja odtwarzała by wówczas relację ojciec – córka, z tą różnicą, że opiekuńczość jest wymieniana na pewien rodzaj gratyfikacji seksualnej. Sama osoba o strukturze histrionicznej postrzegana jest często jako “odtwarzająca rolę”, zachowująca się sztucznie. Względem przeciwnej płci istnieje silna nieświadoma wrogość, mimo iż na zewnątrz jest ona dowartościowywana. Raz na pewien czas powtarzana jest gra, gdzie seksualne uwodzenie spotyka się z podporządkowaniem, innym razem z kolei z oporem i złością. Tym co szczególnie charakterystyczne jest występowanie pewnego rozdzielenia między preferencją osób stymulujących pobudzenie seksualne, od tych które są w stanie pobudzić głębsze uczucia i umiejętność funkcjonowania w takim rozszczepieniu.  

Jako źródło tej struktury osobowości podaje się wykorzystywanie, przez przynajmniej jednego rodzica, naturalnej seksualności dziecka i używanie go jako obiektu seksualnego. Drugie z rodziców jest często zimne, niedostępne, karzące – szczególnie wobec seksualności.  

Problem edypalny-obsesyjno-kompulsyjny  

Jednym z najbardziej widocznych symptomów jest nieodparta potrzeba robienia wszystkiego poprawnie, tego co słuszne i konieczne. Spontaniczne wybory i reakcje są bardzo trudne do osiągnięcia. Sztywność w postawie ciała i skłonność do wydawania moralnych osądów. Jest to najczęściej rozpoznawane zaburzenie osobowości, częściej u mężczyzn. Jego źródło lokowane jest w nadmiernie sztywnej, trzymającej się ścisłych zasad opiece rodzicielskiej – szczególnie dotyczącej treningu socjalizującego, kontrolowaniu impulsów i tamowaniu ekspresji seksualnej, rywalizacyjnej i agresywnej. Inaczej jednak niż w masochizmie nie występuje tutaj przekraczanie granic. Poprzez kary i wzmacnianie pożądanych zachowań dziecko zostaje zachęcone do tego, aby za wszelką cenę powstrzymywać wyżej wymienione impulsy – czemu często służą zazwyczaj obsesje i kompulsje, a ciągle obecna presja sprawia, że osoba jest stale zajęta próbami powstrzymywania impulsów i żadna spontaniczna i potencjalnie zła albo niebezpieczna ekspresja nie zostanie wyzwolona. Jeśli pojawi się niepowodzenie w hamowaniu powyższych impulsów występują natrętne myśli, często seksualno-sadystyczne lub o jakimś innym wrogim charakterze. 

Poznanie i świadomość swojego stylu charakteru może przede wszystkim pomóc nam w zrozumieniu własnych reakcji na różne sytuacje życiowe i wyjaśnić, dlaczego zachowujemy się w taki a nie inny sposób. Każdy z nich ma swoje (subiektywne) wady i zalety, a zidentyfikowanie ich można wykorzystać w celu rozwoju mocnych stron swojej osobowości, które pomogą w osiąganiu celów i radzeniu sobie z trudnościami. Dlatego warto podejmować pracę z danym stylem charakteru, obejmującą na przykład naukę sposobów lepszego wyrażania siebie, zmiany stylu myślenia, wprowadzenia nowych nawyków, czy rozwijania zdolności do radzenia sobie z trudnościami w sposób skuteczny i zdrowy.