Toksyczna osobowość a związek. Po czym poznać, że mamy do czynienia z toksycznym partnerem/partnerką?

Typowy toksyk  czy Musiałem zakończyć tę znajomość, była toksyczna… Nieraz słyszało się takie wypowiedzi. Ludzie intuicyjnie rozumieją, że lepiej unikać tego typu relacji. Ale co w przypadku, kiedy toksyczna okazuje się najbliższa osoba?

Co może oznaczać określenie „toksyczna osobowość”?

Osobowość to zbiór cech oraz charakterystycznych dla nas sposobów zachowania, myślenia i odczuwania, który jest w psychologii opisywany od około stu lat. Natomiast trzeba wiedzieć, że ani w literaturze, ani w klasyfikacji zaburzeń, nie występuje taki termin jak „toksyczna osobowość”. Można za to znaleźć wzmianki na temat różnych negatywnych charakterystyk, które potocznie określa się jako „toksyczne”. 

Mimo że różne teorie klasyfikują awersyjne¹ tendencje w niejednoznaczny sposób, powszechnie uznawanym elementem analiz jest ciemna triada, czyli zespół cech osobowości, które mają szkodliwe właściwości. Należą do niego: 

• narcyzm (skupienie na sobie), 
• makiawelizm (brak uczuć wyższych i poczucia moralności),
• psychopatia (brak empatii, zahamowań, wyrzutów sumienia).

W ostatnich latach popularną teorią stała się koncepcja opisująca tak zwany czynnik D, nad którą pracuje zespół naukowców z uczelni duńskich i niemieckich. W tym zbiorze wyróżniamy takie cechy jak: egoizm, makiawelizm, oderwanie moralne, narcyzm, roszczeniowość, psychopatia, sadyzm, skupienie na sobie i złośliwość. 

Wspólnym czynnikiem i najważniejszym elementem tych cech jest tendencja do przekładania swoich potrzeb ponad potrzeby innych, a przy tym posiadanie licznych przekonań, które to uzasadniają. Mogą to być przekonania o swoich dotychczasowych krzywdach, niesprawiedliwości świata czy byciu lepszym od innych – istotne jest to, że w oczach osoby o silnym nasileniu tych wzorców, jej czyny pozostają zasadne i usprawiedliwione. 

Warto jednak pamiętać, że opisywane negatywne cechy mogą występować w różnych konfiguracjach i w różnym nasileniu. Osobowość jest zmiennym, plastycznym tworem, a nawet, jeśli pojawiają się awersyjne zachowania, nie możemy tego generalizować, mówiąc o „toksycznej osobowości”.

Jakie zachowania powinniśmy uznać za niepokojące?

Niekorzystne czy niemoralne działania zdarzają się każdemu z nas. Jeśli jednak obserwujemy je u partnera czy partnerki regularnie, może być to warte przemyślenia. 

• Manipulacja – wywieranie wpływu na drugą osobę w przebiegły sposób, przez zatajanie informacji, kłamstwa.
• Zaborczość – uniemożliwianie lub utrudnianie kontaktów z innymi lub zakazywanie spędzania czasu w pojedynkę.
• Gaslighting – zaprzeczanie faktom i zatajanie informacji, przez co druga osoba kwestionuje własną pamięć i przekonania.
• Zazdrość – pretensje o kontakty z innymi ludźmi, kwestionowanie charakteru znajomości z innymi. 
• Upór – ignorowanie zdania drugiej osoby, brak refleksji nad własnymi przekonaniami nawet w konfrontacji z faktami. 
• Egoizm – dbanie głównie o własne potrzeby. 
• Kontrolowanie – narzucanie swojego zdania, sterowanie czyimś życiem, stawianie ultimatum. 
• Notoryczna uległość lub dominacja – przez przyjmowanie roli dziecka lub rodzica, a więc uniemożliwianie partnerskiej relacji.

Jakie odczucia można u siebie zaobserwować, będąc w toksycznej relacji?

Czasami łatwiej jest poczuć czyjś negatywny wpływ, kiedy przyjrzymy się swoim reakcjom i odczuciom. 

• Obawiasz się kontaktu, pozostania z nimi/nią sam na sam; czujesz, że musisz chodzić na paluszkach.
• Czujesz wyczerpanie lub złość, kiedy jesteście razem lub po wspólnym spędzaniu czasu.
• Jej/jego  działania sprawiają, że odczuwasz silne, negatywne emocje.
• Czujesz, że zaczynasz rezygnować ze swoich wartości, celów.
• Czujesz otępienie emocjonalne – nic cię nie cieszy, ale też nie złości czy smuci.
• Nie możesz decydować o sobie bez zgody drugiej osoby.
• Odnosisz wrażenie, że ciągle musisz robisz coś, aby uratować czy uszczęśliwić tę osobę.
• Starasz się i dajesz dużo tej osobie, ale nie odczuwasz wzajemności.

Często najbardziej przystępnym rozwiązaniem jest dopatrywanie się w innych przyczyn złego samopoczucia. W stresującej chwili może dojść do generalizacji czy zbyt pochopnej oceny relacji z partnerem lub partnerką. 

Warto ze sobą rozmawiać i przedstawić sobie wzajemnie własne obawy. Aby obiektywnie ocenić zachowania obu stron, może być potrzebna terapia dla par. 

Czy osoby z cechami lub zachowaniami toksycznymi mogą tworzyć dobre relacje?        

Ludzkie działania i cechy to wypadkowa ogromu czynników. Style osobowości, podobnie jak tendencje do zachowywania się w określony sposób, nie muszą być stałe w czasie.

Mówi się, że to czyny świadczą o tym, jaką jesteśmy osobą. Jest to po części prawdziwe, warto jednak pamiętać, że często na zachowanie wpływa sytuacja i dynamika, jaka panuje w relacji. Może warto spojrzeć ponad kategoryzujące określenie.? „Toksyk” nie pozostawia pola manewru, jakie jest potrzebne do poprawienia się. Często zachowania, które oceniamy jako toksyczne, wynikają z głębokiego poczucia krzywdy. W tej sytuacji skrzywdzona osoba nie bierze odpowiedzialności za niewłaściwe wyrażanie swoich uczuć i problemy, jakie z tego powodu pojawiają się w relacji.

Toksyczne zachowania nie odbywają się w próżni. Na ich przebieg wpływa to, co nastąpiło przed nimi, jak i to, jakie reakcje wywołują.

Czy należy „postawić krzyżyk” na partnerze lub partnerce, którzy przejawiają toksyczne cechy?

Nie ma na to jednoznacznej odpowiedzi. Wiele zależy od charakteru relacji, jej zaawansowania i oczekiwań obu osób. Na pewno warto próbować komunikować swoje potrzeby, oczekiwania, kategorycznie wskazywać, jakie zachowania uważamy za krzywdzące i dlaczego.

Kluczowy czynnik, decydujący o wspólnej przyszłości, jest powszechnie znany – czy obie osoby są chętne pracować nad tą relacją i nad sobą. Często reagowanie na destrukcyjne zachowania drugiej osoby wymaga tyle pracy, co ich modyfikacja przez partnera/partnerkę. 

Toksyczne wzorce nierzadko są powielane przez lata. Trudno porzucić zachowania, które są naturalne i przynoszą oczekiwane efekty. Niezależnie, czy ich źródła dopatrujemy się w predyspozycjach osobowościowych (jak zwiększone nasilenie awersyjnych cech), czy w powielanych schematach, praca nad zachowaniem często wymaga pomocy specjalisty. 

Jeśli widzisz w swojej relacji opisane cechy czy działania, najlepiej byłoby skonsultować to z psychoterapeutą, w parze lub samodzielnie. 

¹ Awersja «silne uczucie niechęci».

---