Sprawcy przemocy domowej mogą prześladować ofiary na wiele sposobów. W tym celu sięgają po takie metody jak agresja fizyczna, wyzwiska, krytyka i szantaż, nadużycia seksualne. Zdarza się, że środkiem do wywierania wpływu stają się pieniądze oraz własność prywatna. Mowa wówczas o przemocy ekonomicznej.

Czym jest przemoc ekonomiczna?

Przemoc oznacza intencjonalne działanie, wiążące się z naruszeniem godności i praw innego człowieka. Sprawca wykorzystuje swoją przewagę  do kontrolowania i upokarzania drugiej osoby. Może to robić za pomocą fizycznej siły lub manipulacji. Czasem posługuje się dobrami materialnymi i pieniędzmi, zupełnie uzależniając od siebie członka rodziny.

Przemoc ekonomiczna jest problemem powszechnym, usankcjonowanym w dużej mierze systemem patriarchalnym. Tradycyjny podział ról zakłada, że mężczyzna utrzymuje dom i rodzinę, podczas gdy kobieta wychowuje dzieci i zajmuje się codziennymi obowiązkami. Model ten, choć pozwala na zachowanie równowagi, w praktyce często prowadzi do nadużyć. Kobieta, pod groźbą utraty dachu nad głową czy środków na życie, musi podporządkowywać się woli męża.

Mimo że problem jest powszechny, doczekał się sformalizowania na gruncie polskiego prawa niedawno, a dokładnie w 2023 roku. Przemoc ekonomiczna została zdefiniowana i umieszczona w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Oznacza to, że podlega ona karze, a osoby, które jej doświadczają, mogą wreszcie szukać pomocy instytucjonalnej.

Jak wygląda przemoc ekonomiczna?

Przemoc ekonomiczna najczęściej występuje w związkach i małżeństwach. Mężczyzna, tzw. głowa rodziny, może utrudniać partnerce pracę zawodową, korzystać z jej pieniędzy bez jej wiedzy lub wydzielać zbyt małą kwotę na codzienne wydatki. Przemoc na tle ekonomicznym może dotyczyć również innych członków rodziny. Wielokrotnie jej ofiarami zostają osoby starsze, schorowane i niepełnosprawne. Zdarza się, że opiekunowie dysponujący ich rentami lub zasiłkami, wydają je na własne potrzeby, a nie na rzeczy dla potrzebującego niezbędne, jak leki, jedzenie czy środki higieny.

Przykłady przemocy ekonomicznej

Choć definicja przemocy ekonomicznej wydaje się dość jasna, w życiu bywa ona trudna do zauważenia i nazwania. Poniższe przykłady ilustrują, jak bardzo odmienne może przybierać ona formy:

·   Mąż odmawia partnerce pieniędzy na dodatkowe podpaski, twierdząc, że powinno jej wystarczyć jedno opakowanie.

·   Alkoholik, który wydał wszystkie oszczędności na trunki, zaczyna wyprzedawać sprzęt domowy bez wiedzy i zgody pozostałych członków rodziny.

·   Partner wmawia narzeczonej, że nie powinna pracować, bo jest zbyt wrażliwa i nie da sobie na dłuższą metę rady.

·   Mężczyzna podejmuje się pracy bez umowy, aby nie być zobligowanym do płacenia alimentów.

·   Żona korzysta z karty płatniczej męża bez jego pozwolenia bądź okłamuje go, co do realnych kosztów związanych z zakupami.

·   Małżonek zaciąga długi i bierze kredyty mimo protestów żony.

·   Mężczyzna zmusza partnerkę do pracy w swojej firmie, nie zatrudnia jej oficjalnie, a sama kwota, jaką zarobi kobieta, ma służyć na codzienne wydatki jak jedzenie, ubrania dla dzieci i środki czystości.

·   Osoba starsza bardzo cierpi, bo syn nie kupuje dla niej z renty środków przeciwbólowych.

·   Mężczyzna każe się partnerce rozliczać z każdych zakupów, nawet wynoszących kilka złotych. Kobieta musi zbierać paragony i księgować wszystkie wydatki.

·   Osoba przewlekle chora ma rzadko zmieniane pieluchy, ponieważ jej opiekun oszczędza na ich zakupie.

·   Starszy brat wymusza od młodszej siostry opłaty za określone „usługi”, np. zaprzestanie dokuczania.

Jakie są skutki długotrwałej przemocy ekonomicznej?

Przemoc ekonomiczna, jak każdy inny rodzaj nadużycia, niesie ze sobą określone skutki. Brak pieniędzy na własne (często podstawowe) potrzeby jest upokarzający, wpływa na samoocenę i poczucie godności. 

Całkowita zależność finansowa od partnera sprawia, że kobieta traci wpływ na swoje życie, bywa szantażowana, a nawet zmuszana do określonych aktywności, nie może również odpowiednio zadbać o siebie i dzieci. Nierzadko przemoc ekonomiczna sprawia, że partnerka nie rozwija się zawodowo, wypada z rynku pracy, a jej kwalifikacje tracą z czasem na znaczeniu. 

Osoby doświadczające przemocy ekonomicznej popadają niekiedy w ubóstwo. Są zagrożone depresją i zaburzeniami lękowymi, a także uzależnieniami. Z upływem lat tracą one poczucie kontroli nad swoim życiem i mocniej uzależniają się od sprawy. Nie tylko tracą wiarę w siebie, ale też utwierdzają się w bezradności i bierności.

Współwystępowanie różnych form przemocy

Przemoc ekonomiczna na ogół współwystępuje z innymi formami nadużyć. Jeśli mężczyzna uniemożliwia partnerce pracę zarobkową, może przy okazji karać ją fizycznie za niespełnienie własnych zachcianek, czy wyzywać i krytykować za każdy błąd. Zdarza się, że zmusza ją do czynności seksualnych w zamian za określone kwoty, służące do zaspokojenia jej podstawowych potrzeb.

Przemoc ekonomiczna często dotyka rodziny alkoholowe. Uzależniony nie tylko stosuje wyzwiska, groźby czy agresję fizyczną. Wydaje on wszystkie pieniądze na alkohol, zaciąga długi i wyprzedaje sprzęt domowy. Oznacza to, że jego bliscy muszą ograniczać wydatki, nie mają środków na opłacanie rachunków czy zakup jedzenia. Dzieci są zaniedbane, nie mogą liczyć na nowe ubrania lub książki do szkoły.

Osoby starsze i schorowane potrzebują nie tylko odpowiedniej opieki, ale również ludzkiej życzliwości. Nie dość, że sprawca może nieprawidłowo dysponować ich pieniędzmi, często pozwala on sobie na wyzwiska i przykre komentarze, pogrążając ich w depresji i beznadziei. Nierzadko pozwala sobie na bicie i krępowanie ciała chorego, powodując nie tylko ból fizyczny, ale też poczucie upokorzenia i ogromne cierpienie psychiczne. 

Pieniądze mogą zapewniać dobre warunki życia i bezpieczeństwo. Bywają jednak wykorzystywane do aktów przemocy, okazywania pogardy i przewagi. Ważne jest więc, aby pozostać czujnym. Przemoc ekonomiczna może mieć niewinny początek: wystarczy, że mężczyzna zapewnia, że chce, aby jego żona nie przemęczała się i nie pracowała, a długo niewidziany wnuk nagle okazuje podejrzaną troskę o stan zdrowia babci.